Adak kurbanı, kişinin kesmekle yükümlü olmadığı halde bir muradının olmasına bağlı olarak Allah’a kesme sözü verdiği kurban türüdür.
KURBAN KİMLERE VACİPTİR?
KURBAN KİMLERE VACİPTİR?
Allah Teala, kainattaki her şeyi, değerli bir varlık olarak yarattığını ifade buyurduğu insanın istifadesine sunmuş, verdiği sayısız ve eşsiz nimetler karşılığında onu, kendisine ibadet etmekle mükellef kılmıştır. Bu ibadetler arasında Kurban, kulun Rabbine teslimiyetinin bir göstergesi olması ve zengin fakir dayanışmasını sağlayarak toplumun fertleri arasında ülfet peydah etmesi açısından farklı bir öneme sahiptir. Her ibadette olduğu gibi kurbanda da belli şartlar vardır. Bu şartlar da kurban edilecek hayvan, kurban ibadetinin vakti ve kurban kesmekle mükellef olan şahısla alakalıdır. Aşağıdaki şartları taşıyan kişiye kurban vacip olur:
1. İslam
Kurban bir ibadettir. Müslüman olmayan kişi ibadete ehil olmadığından kurban kesmekle de mükellef değildir.[1]
2. İkamet
Hanefi fukahasına göre; yolcuya kurban kesmek vacip değildir. Şayet vacip olsaydı kişi ya yolculuğunu iptal etmek veya kurban edeceği hayvanı kendisiyle beraber götürmek zorunda kalacak, bu durum da insanlar için ciddi bir meşakkat olacaktı.[2] Kolaylık dini olan İslam[3] bundan dolayı seferde olan kimseyi kurban kesmekle mükellef kılmamıştır. Şafiiler ise Allah Rasulü’nün ﷺ Mina’da hanımları için kurban kesmesini esas alarak seferde de kurban kesmenin sünnet olduğunu söylemiştir.[4]
3. Zenginlik
İslam’da zenginliğin ölçüsü nisap miktarı mala sahip olmaktır. Nisap miktarı mala sahip olanlar zengin kabul edildiklerinden bir takım mali sorumluluklarla karşı karşıya kalırlar. Kurban da bunlardan biridir. Buna göre borçları ve asli ihtiyaçları hariç nisap miktarı mala sahip olanlar kurban kesmekle mükelleftirler.[5] Ancak kurbanın nisabı fıtır sadakasının nisabı gibidir.[6] Kurbanın vucûbiyeti için zekatta olduğu gibi nisab miktarına ulaşan malın üzerinden bir yıl geçmesi gerekmediği gibi malın nâmi olma şartı da yoktur. Bayram günü nisab miktarı bir paraya sahip olan kişiye de kurban vacip olur.
4. Akıl
Fukaha, kurban mükellefiyeti için akıl sahibi olmanın şart koşulup koşulmaması hususunda ihtilaf etmiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife ve İmam Ebu Yusuf aklın şart olmadığını, delinin nisap miktarından fazla mala sahip olması halinde velisi tarafından kurban kesilmesi gerektiğini söylemiştir. İmam Muhammed ve İmam Züfer ise aklın şart olduğunu ve deli olan kişi zengin dahi olsa malından kurban kesilmesinin gerekmediğini söylemiştir.[7]
5. Buluğ
Akıl şartında olduğu gibi buluğ şartında da ihtilaf edilmiştir. Yukarıdaki ihtilafa göre İmam-ı Azam ve Ebu Yusuf’a göre zengin olan çocuğun malından kurban kesilmesi gerekirken İmam Muhammed ve Züfer’e göre gerekmez.[8] Hanefi mezhebi içerisinde fetva verilen görüşün hangisi olduğu hususunda ihtilaf edilmiştir. İmam Merğinânî buluğun şart olmayışının sahih olduğunu söylerken İbnü’ş-Şihne, et-Tarsûsî ve el-Haskefî gibi alimler ise bunun şart oluşunu tercih etmiştir.[9] İmam Şafii de çocuğun malını korumanın daha öncelikli olduğu, bundan dolayı çocuğun baba veya dedesinin isterlerse çocuk adına kendi mallarından kesebilecekleri, lakin çocuğun malından kesemeyecekleri kanaatindedir.[10]
Yukarıda zikredilen şartların tamamında -Hanefilere göre- vaktin sonu yani Kurban Bayramının üçüncü gününün bitişi dikkate alınır. Örneğin bayramın üçüncü günü sabah; gayr-ı müslim olan bir kişi iman etse, seferde olan ikamete niyet etse veya fakir olan nisap miktarı mala sahip olsa diğer şartlar da sağlanıyorsa kurban kesmesi gerekir.[11] Şafiiler ise Kurban Bayramının dört gününde de kurban kesilebileceğini, son günü güneşin batmasıyla beraber kurban kesme vaktinin sona erdiğini ifade etmiştir.[12]
[1] Bkz. Alâuddîn Ebu Bekir b. Mes’ûd el-Kâsânî, Bedâiu’s-Sanâi’ fi Tertîbi’ş-Şerâi’ (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986), 5/63.
[2] Bkz. el-Kâsânî, Bedâiu’s-Sanâi’ fi Tertîbi’ş-Şerâi’, 5/63.
[3] Hac, 22/78.
[4] Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed el-Hatîb eş-Şirbînî, Muğni’l-Muhtac ilâ Marifeti Meâni Elfâzi’l-Minhâc (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994), 6/123.
[5] Muhammed Emin İbn Abidin, Raddu’l-Muhtâr ala’d-Durri’l-Muhtâr (Lahor: Mektebetu’r-Reşîd, 2023), 21/224.
[6] Alâuddîn Muhammed b. Ali el-Haskefî, ed-Durru’l-Muhtâr (Haşiyetu İbn Abidin İle Beraber) (Beyrut: Dâru’l-Marife, 2015), 9/524.
[7] el-Kâsânî, Bedâiu’s-Sanâi’ fi Tertîbi’ş-Şerâi’, 5/64.
[8] Burhanuddîn el-Merğînânî, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî (Karaçî: Mektebtu’l-Büşrâ, 2021), 4/80.
[9] Bkz. İbn Abidin, Raddu’l-Muhtâr ala’d-Durri’l-Muhtâr, 21/236-237.
[10] Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hacer el-Heysemî, Tuhfetu’l-Muhtâc bi Şerhi’l-Minhâc (Beyrut: Dâru’d-Dıyâ’, 2020), 9/693-694.
[11] el-Kâsânî, Bedâiu’s-Sanâi’ fi Tertîbi’ş-Şerâi’, 5/63-64.
[12] Ebu Zekeriyya Muhyiddîn b. Şeref en-Nevevî, el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb (Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2014), 7/65.
KURBANLIK HAYVAN HANGİ VASIFLARI TAŞIMALIDIR?
Kurban ibadeti İslam tarafından belirlenmiş hayvanlar dışında, yenmesi helal olsa bile herhangi bir hayvanın kesilmesi ile eda edilemez. Kurban edilecek hayvan arapçada “أنعام/en’am” olarak ifade edilen hayvan cinslerinden olmalıdır. Zira Allah Teala kurban ibadetini anlatırken “Her ümmet için, Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar(en’am) üzerine ismini ansınlar diye kurban kesmeyi meşru kıldık.”[1] buyurarak İslam ümmeti ve diğer ümmetlere meşru kılınan kurban ibadetinin en’am cinsinden olan hayvanlar ile olacağını haber vermiştir. Allah Rasûlu’nün ﷺ de bu hayvanlar dışında bir hayvan ile kurban kestiği sabit değildir.
Kurbanlık hayvan olarak tayin edilen ve en’am adıyla isimlendirilen hayvanlar Kur’an-ı Kerim’in ifadesiyle dört farklı cinsin erkek ve dişisi olmak üzere sekiz tanedir. Bu cinsler koyun, keçi, inek ve devedir.[2] Camış da inek cinsine dahildir.[3] Kurban ibadeti bu hayvanlar dışında, yenmesi helal dahi olsa tavuk ve ceylan gibi evcil ya da yabani bir hayvanın boğazlanmasıyla eda edilemez.
En’am sınıfındaki hayvanların kurban olabilmeleri için koyunda bir, inekte iki, devede ise beş yaşını doldurmaları gerekir. Altı ayı doldurmuş bir koyun bir yaşında gibi gösteriyorsa bununla da kurban olur.[4] Belirlenen yaşlara ulaşmayan hayvanlar ile kurban ibadeti yerine getirilemez. Zira Allah Rasûlu ﷺ şöyle buyurmuştur: “Sadece müsinne olan hayvanı kurban edin. Ancak buna gücünüz yetmez ise koyundan ceze’a olanı kesin.”[5] Bu hadiste kurbanın sadece müsinne(yaşı uygun olan) hayvandan olabileceği ifade edilmektedir. Bu yaşın devede beş, inekte iki olması hususunda bir ihtilaf yoktur.[6] Ceze’a ifadesi ise mezhepler arasında farklı anlaşılmıştır. Hanefiler bu ifadeyi altı ay olarak yorumlarken Şafiiler ise bir sene olarak anlamıştır.[7] Bu ihtilafın sebebi ise Arapçadaki bazı dil farklılıklarıdır. Hadiste ceze’a olan bir koyunun sadece zorda kalma durumunda kurban edilebileceği ifade edilse de ulema bu emrin istihbab ifade ettiğini, dolayısıyla faziletli olan büyük yaştaki hayvanları kesmek olsa da yeterli büyüklükteki altı aylık koyunun da zorluk olmadan da kurban edilebileceğini söylemişlerdir.[8] Altı aylık koyunun kurban edilebilme ruhsatına keçi dahil değildir.[9] Zira küçükbaş hayvanda genel kural bir yaşını dolduran koyunun kurban edileceği yönündedir. Bu noktada altı ayı dolduran gösterişli bir koyunun kurban edileceğini haber veren hadisle istihsan yapılmıştır. Genel kurala aykırı olarak varit olan bir konuya başka bir mevzu kıyas edilmez. Buna göre genel kurala aykırı olarak varit olan ceze’a’nın kurban edilmesine keçi kıyas edilmez.
[1] Hac 22/34.
[2] bk. En’âm 6/143-144.
[3] Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’ (Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1327), 5/69.
[4] Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî el-Mergīnânî, el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedî (Sind: el-Büşra, 2021), 4/86-87.
[5] Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2009), “Edahi”, 13.
[6] Ahmet Şebbir Osmanî – Muhammed Taki Osmani, Fethü’l-Mülhim bi Şerhi Sahîhi’l-İmâm Müslim (Dimeşk: Daru’l-Kalem, 2006), 3/314.
[7] Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî, el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb (Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2014), 7/70.
[8] Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî, el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc (Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2009), 13/119.
[9] Şebbir Osmanî – Taki Osmani, Fethü’l-Mülhim bi Şerhi Sahîhi’l-İmâm Müslim, 3/314.